Bazı kelimeler var ki hastaneye, eczaneye veya sağlıkla ilgili bir haber sitesine girdiğinizde sürekli karşınıza çıkıyor ama anlamını nedense kimse oturup adam akıllı açıklamıyor. "Farmasötik form", "etiket dışı kullanım", "majistral reçete" deyince çoğu kişinin aklında bir tablo oluşmuyor. Oysa ilaçlarla, tedaviyle ya da sağlıkla ilgili doğru bilgiye ulaşmak için bu terimleri anlamak çok önemli. Mesela köpeğim Max bir gün bir antibiyotik yutmuştu, prospektüste yazan kelimelerin çoğu bana yabancıydı. Ben de bu terimleri anlamaya uğraşırken, hepsinin aslında çok basit ama çok karışık şekilde anlatıldığını gördüm. Sana da bu karmaşayı yaşatmamak için bu sözlüğü hazırladım.

Eczacılığa Dair Temel Terimler ve Anlamları

Eczacılık terimleriyle karşılaşınca çoğu insan gözünü kısar ve anlamları tahmin etmeye çalışır. "Jenerik ilaç" ile "orijinal ilaç" arasındaki fark nedir? Ya da "dozaj formu" tam olarak neyi anlatır? Aslında, işin içinde göz korkutucu bir şey yok. Eczacılık, insan sağlığıyla doğrudan ilgili olduğundan, kelimelerin çoğu başka dile çevirince veya herkesin kullandığı bir biçime sokulunca apaçık hale geliyor. Mesela jenerik ilaç, markası olmayan ama asıl ilacın aynısı olan, yani içeriği ve etkisiyle tam olarak eşdeğer olan, adı duyulmamış ilaç demek. Dozaj formu ise, ilacın hangi şekilde verildiği: hap, şurup, krem gibi.

Eczanelerde gördüğümüz "reçetesiz ilaç" ya da "tezgah üstü ilaç" (OTC) denilenler, doktor yazmadan da alınabilen, genellikle basit soğuk algınlığı ya da ağrı için kullanılan ilaçlar. Ama "reçeteli ilaç" dendi mi, iş değişiyor; bunlar mutlaka doktorun yazması gereken ve kontrolsüz kullanılmaması gereken ilaçlar. Peki prospektüs? Her ilacın kutusundaki o uzun kağıt, içindeki her ayrıntıyı açıklayan, yan etkileri ve kullanım talimatlarını listeleyen bilgi kaynağı.

Bir de "etken madde" lafı var. Bir ilacı asıl işe yaratan, tıbbi etkiyi sağlayan kimyasal şey. Şöyle düşün, örneğin bir ağrı kesicinin kutusunda "parasetemol" yazıyorsa, işte o o ilacın etken maddesidir.

İlaçların sprey mi, tablet mi, enjeksiyon mu olduğunu belirten kavrama "farmasötik form" denir. Ezcümle, bir ilacı nasıl vücuda alacağını gösterir. Mesela astım ilaçları genellikle inhaler yani solunum yoluyla alınır.

Bilmediğimiz bir terimi yutmak yerine hemen bakıp anlamaya çalışmak hayat kurtarır. Mesela "kontrendike" kelimesi—bir şey kesinlikle yapılmamalı, ilaç kesinlikle kullanılmamalı anlamı taşır. Hamilelerde bazı ilaçlar konusunda bütün uyarılar bu yüzden yazılır.

İlaç Türleri ve Kullanım Şekilleri

En basit gibi duran "ilaç türleri" konusu bile kafa karıştırıcı olabiliyor. Hap, şurup, krem, iğne... Her biri aslında farmasötik formun örnekleri. Ama işin içine farmakoloji girince kelimeler uzuyor: tablet, film tablet, kapsül, solüsyon, süspansiyon, jel, merhem. Göz damlası ile burun spreyi bile aslında birbirinden farklı formlarda karşımıza çıkıyor.

Bir de "yavaş salımlı" veya "SR, XR" gibi ekler var. Mesela XR (Extended Release), ilacın vücutta uzun süre boyunca yavaş yavaş çözülüp emildiği anlamına geliyor. Böylece ilaç etkisi hemen bitmiyor, sürekli aynı düzeyde kalıyor. Özellikle tansiyon, diyabet gibi kronik hastalıklarda bu tür ilaçlara sık rastlanıyor.

Bazı ilaçlar sabah aç karnına içilirken, bazıları yemekle veya sonrasında alınmalı. Nedeni mi? İlacın bağırsakta mı, midede mi, yoksa doğrudan kana mı karışacağına göre değişiyor. Bu bilgileri atlamadan prospektüsten okumak önemli.

İşte sık karşılaşılan ilaç formları ve en basit açıklamaları:

• Tablet: Yutulan, genellikle yuvarlak veya oval sert ilaç formu.
• Kapsül: İçinde toz veya küçük toplar olan, kolay yutulabilen jelatin kılıf.
• Şurup: Özellikle çocuklar için tatlandırılmış sıvı ilaç.
• Enjeksiyon: İğneyle damara, kasa veya cilt altına verilen ilaç.
• Deri yaması: Cilde yapıştırılarak vücuda ilaç verilmesini sağlayan bant.
• Solüsyon: Sıvı şeklindeki ilaç, genellikle damla veya sprey olarak kullanılır.
• Suppozituvar: Makattan uygulanan fitil tipi ilaç.
• Merhem/Krem: Cilde sürülen ilaç formları.

Uygulama yerleri de ilaç etkisi ve yan etkileri açısından kritik. Mesela enjeksiyon ile verilen ilaç hemen kan dolaşımında olurken, bir merhem sadece sürülen bölgeye etki eder.

Son yıllarda ilaç dozu ve uygulama zamanı konusundaki hata payları eczacılık dünyasında özel yazılımlar sayesinde epey azaldı. ABD'de yapılan bir araştırmaya göre, her yıl yaklaşık 1,3 milyon kişi ilaçla ilgili doz aşımı ya da yanlış kullanım şikayeti ile hastaneye başvuruyor. Basit bir terim hatası bile ciddi sağlık sorunlarına yol açabiliyor. Bu yüzden bir ilacı ilk defa kullanırken, hem kutuyu hem de içindeki prospektüsü dikkatlice okumak önemli.

Farmasötik Etki, Yan Etkiler ve Güvenli Kullanım Tüyoları

Bir ilacı kullanmayı düşünüyorsan ilk dikkat edeceğin şey, bu ilacın ne iş yaptığını anlamak olmalı. Her ilacın bendeki etkisi farklıdır, Max’teki etkisi başka, komşunun çocuğunda bambaşkadır. Çünkü herkesin vücudu farklı çalışır, ilaçların etkisi kişiden kişiye değişir.

Farmasötik etki aslında ilacın beklediğimiz esas etkisine denir. Ateş düşürmek, ağrı kesmek gibi. Yan etki ise olmasını hiç istemediğimiz, bazen önemsiz bazen tehlikeli sonuçlardır. Mesela basit bir ağrı kesici karın ağrısına ya da mide bulantısına yol açabiliyor.

Bir başka kafa karıştıran terim "ilaç etkileşimi." Birden fazla ilaç alınca, bunların birbirinin etkisini artırıp azaltması ya da yeni yan etkiler oluşturması anlamına geliyor. Özellikle tansiyon, şeker, kolesterol gibi birkaç ilaç birden kullananlar için çok önemli. Gelişigüzel alınan bitkisel ürünler bile buna dahil.

• İlaçların etkisini doğru anlamak için prospektüs okumayı alışkanlık haline getir.
• Yan etki listesinde baş dönmesi, kaşıntı, yüzde şişlik, nefes darlığı gibi belirtiler varsa hemen doktoruna haber ver.
• Bir ilacı ilk kez alacaksan önce küçük dozda dene ve vücudunun tepkisini gör.
• İlaçların çoğu serin ve kuru yerde, 25 derece altında saklanmalı—banyo ve araba gözü asla ilaç için uygun yerler değil.
• Son kullanma tarihi geçen ilaçları çöpe atmak en doğrusu.
• Hamilelik, emzirme ve çocuklarda ilaç kullanımı için mutlaka uzman görüşü almalısın.

Amerikan Gıda ve İlaç Dairesi (FDA) verilerine göre, ilacın uygunsuz kullanımı kaynaklı yan etki bildirimleri son 10 yılda %30 arttı. Yani herkesin aklında aynı soru: "Bu ilaç bana ne yapar?"

Kadın-erkek farkı, yaş, kilo, böbrek ve karaciğer fonksiyonları gibi etkenler ilacın vücuttaki yolculuğunu etkiler. Mesela çocuklar için olan bir doz büyüklerde yetersiz kalırken, yaşlılarda aynı doz zehirlenmeye yol açabilir. Çok sık yapılan bir hata; ailedeki birinin ilacı aynı hastalık için kendi kendine kullanmak. Hiçbir ilaç iki kişi de aynı sonucu vermez, hele de antibiyotikler veya antidepresanlar söz konusuysa.

Sık Karşılaşılan Sözlük Terimleri: Pratik Açıklamalar ve Bilgilerle

Eczane yolunun tozunu yutmuş herkesin aşina olduğu ama çoğumuzun tam olarak bilmediği o terimleri tek tek açmak lazım. İşte en sık karşılaşılanlardan bazıları ve akılda kalıcı açıklamaları:

• Prospektüs: İlacın kutusundan çıkan ve kullanım talimatlarını anlatan kağıt parçası.
• Advers Etki: İstenmeyen yan etki.
• Emilim: İlacın vücuda geçişi; hap için ağızdan, iğne için doğrudan kana.
• Farmakodinami: İlacın vücuda yaptığı değişiklikler.
• Farmakokinetik: İlacın vücutta emilimi, dağılımı, atılımı gibi yolculuğu.
• Majistral Reçete: Kişiye özel hazırlanan, eczanede karıştırılıp verilen ilaç.
• Orodispers: Ağızda hemen eriyen tablet.
• Oftalmik: Göze uygulanan ilaç anlamına gelir.
• Pediatrik: Çocuklara uygun ilaç formu ve dozu.
• Topikal: Doğrudan cilde uygulanan ilaç.
• Parenteral: Sindirim sistemini atlayarak verilen (iğneyle) ilaçlar.
• Teratojen: Anne karnındaki bebeğe zarar verebilen madde.
• Tolerans: Sürekli alınan bir ilaca karşı oluşan direnç.
• Titrasyon: Dozun azar azar artırılarak ayarlanması.
• Endikasyon: İlacın hangi hastalıkta kullanılacağı.
• Kontrendikasyon: İlacın kullanılmaması gereken durumlar.
• Yan Etki: İlacın istenmeyen etkileri.
• Genel Kullanımı: İlacın genellikle nasıl kullanıldığı.
• Drug Interaction: İlaçların birbirini etkilemesi.

Eczane teknolojisi de gelişti, artık barkod sistemleri ve akıllı reçetelerle ilaçların yanlış verilme ihtimali çok azaldı. Eczanelerdeki danışan eczacılar, bu terimler konusunda genellikle yardımcı oluyorlar, ancak hızlı bir referans arayanlar için bu tip bir eczacılık sözlüğü tam bir kurtarıcı. Hızlıca açıp bak, hemen öğren, hemen sorunu çöz.

Bazı kelimelerse telaffuzu zor olduğu için kendimizi komik durumlara sokabiliyoruz. "Suppozituvar" yerine "süpozitör" diyen de çok, "orosdispers" diye telaffuz eden de. Hiç dert etme, önemli olan kullanacağın ilacı ve onunla ilgili terimleri kafanda netleştirmek.

Bir tablo ile en sık karşılaşılan ilaç terimlerini ve açıklamaları özetleyelim:

Sağlık alanında doğru ve açık bilgiye ulaşmak herkesin hakkı. Eczacılık terimleriyle arandaki engelleri kaldırmak için birkaç gününü bu sözlüğe göz atarak geçirmek, hem kendi sağlığın için hem de ailendekiler için büyük fark yaratabilir. Max bile bazen veterinerden verilen ilaçlarda "etiket dışı kullanım" yazınca önce ben bakıp sonra komşuya anlatıyorum. Sen de ister kendi kedin-köpeğin için ister kendin için bu bilgileri kulaktan dolma laflar yerine aklında net tutabilirsin.

• eczacılık terimleri
• farmasötik kavramlar
• ilaç sözlüğü
• basit anlatım
• sağlık terimleri