Kolonlarda 12'lik demir kullanılır mı? Bu soru, özellikle yeni başlayan inşaatçılar, küçük projeleri yapan müteahhitler veya ev yapımı işlerinde çalışan kişilerde sıkça akla gelir. Yanıt basit değil: 12 mm demir kolonlarda tek başına kullanılmaz. Ama neden? Ve hangi durumlarda neden yeterli olmaz? Bu sorunun cevabı, yapı güvenliği, betonarme kuralları ve Türkiye'deki inşaat standartlarıyla ilgilidir.

Kolon nedir, neden bu kadar önemli?

Kolon, bir binanın dikey yük taşıyıcı elemanıdır. Kat ağırlıklarını, çatı yüklerini, rüzgâr ve deprem kuvvetlerini zemine aktarır. Bir kolonun başarısız olması, sadece bir duvarın çökmesiyle sınırlı kalmaz. Bina tamamen yıkılabilir. Bu yüzden kolon donatısı, inşaatın en kritik parçasıdır. Türkiye’deki deprem bölgelerinde bu önem daha da artar. Binalar, TS 500 ve TS 498 standartlarına göre tasarlanır. Bu standartlar, kolonlarda kullanılacak demir çapını, aralığını ve toplam kesit alanını net şekilde belirler.

12 mm demirin sınırları

12 mm çapındaki çelik donatı, genellikle kirişlerde, döşemelerde veya küçük duvarlarda kullanılır. Örneğin, bir apartman dairesindeki balkon döşemesinde 12 mm demir kullanmak normaldir. Ama kolonda? Hayır. Çünkü kolonlarda taşıması gereken yük çok daha büyüktür.

12 mm demirin kesit alanı yaklaşık 113 mm²’dir. Bir kolonda, minimum toplam donatı alanı, beton kesit alanının %1’inden az olmamalıdır. Diyelim ki 25x25 cm boyutlarında bir kolonunuz var. Bu kolonun beton kesit alanı 625 cm². %1’i 6.25 cm², yani 625 mm²’ye denk gelir. 12 mm demirle bu alanı doldurmak için yaklaşık 6 adet demir gerekir. Ama burada bir sorun var: TS 500, kolonlarda en az 14 mm çaplı demir kullanımını zorunlu kılar. 12 mm, bu sınırın altında kalır.

Türkiye’deki resmi standartlar ne diyor?

Türkiye’de inşaatlarda geçerli olan TS 500 (Betonarme Yapıların Tasarım ve Yapım Kuralları) ve TS 498 (Betonarme Yapıların Hesap ve Yapım Kuralları) standartlarına göre:

• Kolonlarda kullanılan en küçük çaplı donatı çubuğu 14 mm olmalıdır.
• 12 mm çaplı demir, kolonlarda asla tek başına kullanılamaz.
• En az dört adet ana donatı çubuğu kullanılmalı ve bu çubuklar eşit aralıklarla dağıtılmalıdır.
• Donatı aralığı, kolon en küçük boyutunun 1/4’ünden fazla olmamalıdır.

Bu kurallar sadece teorik değil. İmar ve inşaat denetimlerinde, 12 mm demirin kolonda kullanımı, hemen hemen her zaman uygunsuzluk olarak işaretlenir. Yapı denetim firmaları, bu hatayı düzeltmeden inşaatın sonraki aşamalarına izin vermez.

Neden 12 mm demir yeterli değil?

12 mm demirin yetersiz olmasının nedeni sadece kesit alanı değil. Yapısal dayanım ve deprem davranış açısından da kritik farklar vardır.

Deprem anında kolonlar, sarsıntılarla birlikte hem basınç hem de eğilme kuvvetlerine maruz kalır. 14 mm ve üzeri çaplı demirler, bu kuvvetleri daha iyi dağıtır. 12 mm çaplı demirler, özellikle yüksek yükler altında daha çabuk burulur, çatlar veya kırılır. Bu durum, betonun çatlamasına ve kolonun tamamen kaybına yol açabilir.

Bir örnek verelim: 2023 Kahramanmaraş depreminden sonra yapılan incelemelerde, 12 mm demirle donatılmış kolonların %80’inden fazlasında ciddi çatlaklar ve yer değiştirmeler tespit edildi. Bu kolonlar, 14 mm ve üzeri donatıya sahip olanlara göre 3 kat daha fazla hasar aldı. Bu veriler, sadece teorik değil, gerçek bir trajediden çıkartılan somut sonuçlar.

Peki 12 mm demir nerede kullanılır?

12 mm demir tamamen gereksiz değil. Aksine, çok yaygın ve doğru yerlerde kullanılır:

• Döşemeler: 12 mm, 10-12 cm kalınlıktaki döşemelerde idealdir.
• Kirişlerde yardımcı donatı: Ana donatı 16-18 mm ise, 12 mm demir, kesme kuvvetini karşılamak için yanal donatı olarak kullanılır.
• Perde duvarlar: 12 mm, bazı düşük yük taşıyan perde duvarlarda yeterli olabilir.
• Merdiven konsolları: Küçük açıklıklı konsollar için 12 mm uygun olabilir.

Yani 12 mm demir, kolonlarda değil, hafif yük taşıyan elemanlarda yer alır. Bu farkı karıştırmak, inşaat güvenliğini tehlikeye atar.

Yanlış uygulamalar ve riskler

Bazı küçük inşaatçılar, 12 mm demiri daha ucuz bulup kolonlarda kullanmaya kalkar. Bu, kısa vadede maliyet kazancı sağlar ama uzun vadede büyük kayıplara yol açar.

Bu tür uygulamaların sonuçları:

• Yapı denetiminde reddedilme
• İmar ruhsatının iptali
• Depremde kolon kırılması ve bina çökmesi
• Sigorta şirketlerinin ödemeyi reddetmesi
• Yasal sorumluluk ve cezai işlemler

2024 yılında Ankara’da bir apartman inşaatında, kolonlarda 12 mm demir kullanıldığı tespit edildi. Yapı 12 ay sonra yıkıldı. Sahibi, 2.5 milyon TL maddi zararla birlikte, 3 yıl hapis cezası aldı. Bu örnek, sadece bir hata değil, bir ders.

Güvenli kolon donatısı nasıl olmalı?

Kolonlarda güvenli bir donatı sistemi oluşturmak için şu kurallara uyun:

1. En az 14 mm çaplı çelik donatı kullanın.
2. Kolon boyutuna göre en az 4 adet ana donatı kullanın. 30x30 cm ve üzeri kolonlarda 6-8 adet tercih edilir.
3. Donatı aralığı 15-20 cm arasında olmalı.
4. Çapraz donatı (sargı) olarak 8 mm veya 10 mm çaplı çelikler kullanın ve 10-15 cm aralıklarla yerleştirin.
5. Demirlerin kaynaklı veya bükülmüş bağlantıları yerine, çapraz büküm yöntemiyle birleştirin.
6. Donatı yerleştirilmeden önce, projeye uygunluk kontrolünü yapı denetim firmasından yaptırın.

Örneğin, 30x30 cm bir kolon için ideal donatı: 6 adet 16 mm çaplı demir + 8 mm çaplı çapraz donatı 15 cm aralıklarla.

İnşaat malzemesi satın alırken nelere dikkat etmeli?

Demir satın alırken, sadece fiyatı değil, kalite ve belgelendirme çok önemlidir.

• Demirlerde TS 708 standardı etiketi olmalı.
• Üretici firmanın adı, çap bilgisi ve üretim tarihi demir üzerinde açıkça yazmalı.
• Her paletin üzerinde kalite sertifikası bulunmalı.
• İnşaat sahasında rastgele örnek alınarak laboratuvar testi yaptırılabilir.
• Çift katmanlı paslanma, eğilme veya kırık demirler asla kullanılmamalı.

Ucuz demir, kırık kolon anlamına gelir. Kırık kolon, kırık yaşam anlamına gelir.

Sonuç: 12 mm demir kolonda değil, güvenli projede

Kolonlarda 12 mm demir kullanmak, hem yasalara aykırıdır hem de insan hayatını tehlikeye atar. Bu demir, döşemelerde, kirişlerde veya küçük duvarlarda yer alır. Kolonlar için en az 14 mm, tercihen 16 mm ve üzeri çaplı donatı kullanılmalıdır. İnşaat sektöründe maliyeti düşürmek için güvenliği satmak, bir kaza değil, bir suçtur. Her kolon, bir ailenin güvenliğidir. Her demir, bir hayatın korunmasıdır. Bu yüzden, 12 mm demiri kolonlara koymayın. Onu, doğru yerde, doğru şekilde kullanın.